Γράφει η Σταυρούλα Καλαντζή,
Ψυχολόγος

Το παιχνίδι αποτελεί μία από τις σπουδαιότερες δραστηριότητες της παιδικής ηλικίας και το κύριο έργο του παιδιού στην πορεία της γνωστικής και κοινωνικής του ωρίμανσης. Σε ένα σημαντικό βαθμό, απαιτεί φαντασία, επικοινωνιακές δεξιότητες και κοινωνική αλληλεπίδραση. Η τάση του παιδιού για παιχνίδι υπάρχει πάντα, ανεξαρτήτως των κοινωνικοοικονομικών, πολιτισμικών, συναισθηματικών ή οικογενειακών συνθηκών  του περιβάλλοντός του.

Ωστόσο, τα παιδιά που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού συναντούν δυσκολίες στην έκφραση των παραπάνω δεξιοτήτων μέσα στο παιχνίδι και για αυτό το παιχνίδι τους διαφέρει από το τυπικό. Ενώ πολλά παιδιά με αυτισμό είναι ικανά να περιλάβουν στις δραστηριότητές τους αισθησιοκινητικό, οργανωτικό και λειτουργικό παιχνίδι, ακόμη και να εμπλακούν σε συμβολικό παιχνίδι, πολύ σπάνια ένα παιδί με αυτισμό μπορεί να γίνει αντιληπτό σαν ένα παιδί που παίζει. Συνήθως χρησιμοποιούν το παιχνίδι σε ένα τελετουργικό επίπεδο, με επαναληπτικές και στερεοτυπικές δραστηριότητες, που μπορούν να αναπαράγονται για ώρες, ακόμη και μέρες, και παρουσιάζουν μεγάλη δυσφορία όταν το παιχνίδι τους μπορεί να ξεφύγει από τα αναμενόμενα.

Υπάρχει μια γενική αντίληψη ότι τα παιδιά με αυτισμό δεν παίζουν. Όμως, πολλές σχετικές έρευνες δείχνουν ότι αρκετά παιδιά με αυτισμό μπορούν να εμπλακούν σε παιχνίδι και να σκεφτούν δημιουργικά και έξω από στενά πλαίσια. Πιθανόν να μην χρησιμοποιούν αυτές τις ικανότητες, διότι δεν εμπλέκονται αυθόρμητα σε συνθήκες παιχνιδιού – ιδιαίτερα στο συμβολικό παιχνίδι – είτε διότι οι άλλοι δεν αντιλαμβάνονται αυτό που κάνουν ως παιχνίδι είτε δεν τους δίνονται ευκαιρίες για να παίξουν. Τα παιδιά με αυτισμό μπορούν να παίξουν σε ένα αναπτυξιακό επίπεδο ανάλογο με εκείνο της ανάπτυξης του λόγου τους, αλλά και των περιορισμών που θέτει η διαταραχή του αυτιστικού φάσματος. Αν, λοιπόν, κατανοήσουμε τι αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα παιδιά, τότε μπορούν να επιλεγούν οι κατάλληλες δραστηριότητες και να σχεδιαστεί το κατάλληλο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για αυτά.

Ορισμένες γενικές στρατηγικές παρέμβασης και βελτίωσης του παιχνιδιού των παιδιών με αυτισμό είναι:

• Ενίσχυση: Σε επίπεδο ελεύθερου παιχνιδιού, τα παιδιά με αυτισμό λειτουργούν καλύτερα εάν τους προσφερθεί μια ανταμοιβή/κίνητρο.
• Η δημιουργία ενός περιβάλλοντος που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παιδιού. Χρειάζεται αρκετή σκέψη και προσπάθεια ώστε να δημιουργήσουμε καταστάσεις διασκεδαστικές και ελκυστικές για το παιδί, που θα το ενθαρρύνουν για αλληλεπίδραση.
• Τα θέματα και το υλικό που θα επιλεγούν να είναι κατάλληλα για την ηλικία του παιδιού και κυρίως, να προσεγγίζουν τη χρονολογική ηλικία  του (Brown & Murray, 2001). Για παράδειγμα, είναι καλό να αποφεύγεται η χρήση παιχνιδιών βρεφικής ηλικίας από παιδιά με αυτισμό σχολικής ηλικίας, ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη κοινωνική αλληλεπίδραση ανάμεσα σε συνομηλίκους και το παιδί να μη στιγματίζεται.
• Τα παιχνίδια που επιλέγει το ίδιο το παιδί, συνήθως συνιστούν το καλύτερο μέσο για υποστηρικτική παρέμβαση, με περισσότερες ευκαιρίες για συμμετοχή στο παιχνίδι και αλληλεπίδραση με το συμπαίκτη.
• Βασική προϋπόθεση αποτελεί πάντα η διατήρηση και η ενίσχυση της χαράς στο παιχνίδι. Για παράδειγμα, κινητικές δραστηριότητες (π.χ. τρέξιμο, κούνια κλπ.) είναι ευχάριστες και συμβάλλουν στην ενεργοποίηση των αισθησιοκινητικών μηχανισμών.
• Η «υπερβολή», το ζωηρό παιχνίδι, η θετική και ενθουσιώδης διάθεση είναι ακόμη πολύ σημαντικά χαρακτηριστικά, για να  τραβούν την προσοχή του παιδιού και να του δημιουργούν θετική συναισθηματική φόρτιση.
• Το περιεχόμενο των παιχνιδιών, ιδιαίτερα όταν περιλαμβάνουν κοινωνικές και πρακτικές δεξιότητες, πρέπει να διατηρείται απλό, τουλάχιστον ως προς το ένα είδος δεξιοτήτων. Αν, δηλαδή, το παιχνίδι απαιτεί σύνθετες κοινωνικές απαιτήσεις, το πρακτικό μέρος πρέπει να παραμένει πιο απλό, και το αντίστροφο.

Πιο πρακτικά και συγκεκριμένα,  κάποια παιχνίδια που θα μπορούσαν να παίξουν οι ενήλικες με παιδιά με αυτισμό είναι τα εξής:

1. Αισθητηριακό παιχνίδι: κρύβουμε διάφορα υλικά, με διαφορετικές υφές, σε δοχείο και προτρέπουμε το παιδί να βάλει μέσα το χέρι του και να μαντέψει το υλικό (π.χ. αφρό ξυρίσματος, αλεύρι, ζάχαρη, ζυμάρι κ.α.).
2. Παιχνίδι συγκέντρωσης: είναι απλά παιχνίδια ενίσχυσης της συγκέντρωσης του παιδιού, όπως για παράδειγμα κάρτες με ζώα ή αριθμούς, που τις ανακατεύουμε και ζητάμε από το παιδί να βρει τα ζεύγη.
3. Συμβολικό παιχνίδι: παιχνίδι για την ανάπτυξη των κοινωνικοσυναισθηματικών δεξιοτήτων των παιδιών. Αυτά μπορεί να είναι ένα λούτρινο ζωάκι που το δίνουμε στο παιδί και του ζητάμε να το φροντίσει (π.χ. τάισμα, μπάνιο, καθάρισμα κλπ.), ή παιχνίδια ρόλων με κούκλες, όπου η καθεμία έχει το ρόλο της (π.χ. μαμά, μπαμπάς κλπ.). Μέσα από αυτά τα παιχνίδια το παιδί μπορεί να μάθει τις αναμενόμενες συμπεριφορές/αντιδράσεις σε διαφορετικές καταστάσεις (π.χ. χτυπάει το τηλέφωνο/κουδούνι. Τι πρέπει να κάνουμε;). Τέλος, μέσω του συμβολικού παιχνιδιού ενισχύεται τόσο η φαντασία, όσο και η κοινωνική του συμπεριφορά.
4. Επιτραπέζια παιχνίδια: παιχνίδια, όπως τα παζλ, συμβάλλουν στην εκπαίδευση του παιδιού στο ομαδικό παιχνίδι, στη συνεργασία, στην υπομονή κλπ.
5. Παιχνίδια ενίσχυσης βλεμματικής επαφής: εκμεταλλευτείτε στιγμές έντονου ενδιαφέροντος για το παιδί και πείτε του να κοιτάξει κάπου συγκεκριμένα. Επιμείνετε με ζωντάνια, ώστε να διατηρήσει την επαφή για όσο το δυνατόν περισσότερο.

Η χρήση του παιχνιδιού στη θεραπεία των παιδιών με αυτισμό έχει σημαντικά οφέλη για τα παιδιά αυτά. Ο αυτισμός είναι μία σοβαρή κοινωνική-επικοινωνιακή διαταραχή. Τα παιδιά με αυτισμό είναι εξαιρετικά δύσκολο να σχετίζονται με τους άλλους, κυρίως με τους συνομηλίκους τους, με φυσιολογικούς τρόπους. Το παιχνίδι είναι ένα υπέροχο εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά με αυτισμό να συμμετέχουν σε αλληλεπιδράσεις. Όταν χρησιμοποιείται κατάλληλα μπορεί επίσης να επιτρέψει στα μικρά παιδιά να ανακαλύψουν τα συναισθήματά τους, το περιβάλλον τους, τις σχέσεις τους με τους γονείς, τα αδέρφια και τους συνομηλίκους. Η θεραπεία μέσω παιχνιδιού μπορεί να διδαχθεί σε γονείς και οι γονείς μπορούν να γίνουν οι θεραπευτές του παιδιού τους, ενώ παράλληλα δημιουργούν μια πιο δυνατή και πιο ουσιαστική σχέση με τα παιδιά τους.